Sołectwo Żarnowiec geograficznie położone jest na Wyżynie Miechowskiej, w dolinie rzeki Pilica, w miejscu zmiany jej biegu z kierunku wschodniego na północ, na wysokości od około 282 do 320 m.n.p.m. Zajmuje północno – wschodnią część terytorium gminy u zbiegu rzeki Pilica i jej prawego dopływu Uniejówki.

            Żarnowiec sąsiaduje z takimi miejscowościami jak: Chlina-Zamiechówka od południowego-zachodu, Wola Libertowska od zachodu, Łany Małe i Zabrodzie od północy oraz z Koryczanami od wschodu. Natomiast od południowego-wschodu graniczy również z wsią Kępie, a od południa z Marcinkowicami i Jelczą, leżącymi poza granicami Gminy Żarnowiec.

Większość terytorium to tereny rolnicze położone na południe od skupiska osadniczego, a w części południowo – wschodniej przy granicy miejscowości, znajdują się tereny zalesione.

Jednym z zasadniczych czynników jakie odcisnęły swoje działanie i zaważyły na kształcie i kierunku rozwoju miejscowości są warunki terenowe w jakich został on zlokalizowany. Zespół osadniczy położony jest w północnej części terytorium miejscowości na niewielkim wywyższeniu terenu, pomiędzy łąkami i pastwiskami, otoczony podmokłymi dolinami rzek od strony wschodniej i zachodniej w okresie wiosennym okresowo zalewanymi wodą. Zabudowa ciągnie się wąskim pasmem z północnego – wschodu na południowy – zachód, wzdłuż głównego szlaku komunikacyjnego, który na obszarze zabudowań ma nazwę ul. Warszawskiej w części północnej do Rynku i ul. Krakowskiej w części od Rynku w kierunku południowym. Wąskie uliczki usytuowane są zarówno po wschodniej (ul. Cmentarna) jak i zachodniej stronie ulic głównych (ul. Żurawia, ul. Rolnicza i ul. Studzieniczna), a w centrum miejscowości znajduję się niewielki Rynek – ślad miejskiej przeszłości Żarnowca i jego lokacji za Kazimierza Wielkiego, od którego odchodzi ul. Wolności, ul. Kościelna oraz ul. 3-go Maja. Na tyłach wschodniej pierzei rynkowej na skraju skupiska osadniczego, wzdłuż ulic: Kościelna, Cmentarna i Ogrodowa, usytuowany jest zespół Kościoła Parafialnego p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. W części południowej osady w trójkącie, utworzonym przez rozwidlenie ul. Miechowska i ul. Kościuszki, zamkniętym ul. Traktorzystów, zlokalizowana jest powstała po II wojnie światowej, część przemysłowo - rekreacyjno - handlowa. Po wschodniej stronie drogi z Żarnowca do Miechowa, wzdłuż ul. Miechowskiej i Cmentarnej, położone są w dwóch skupiskach budynki stodolne, gospodarstw położonych w centrum skupiska. W zagrodach poza centrum, budynki gospodarcze wznoszone są na tyłach działek, równolegle do domów mieszkalnych.

Zabudowa zespołu osadniczego posiada wartości zabytkowe w postaci zachowanych reliktów miasta lokacyjnego z układem typowego rozplanowania rynku i ulic z zabudową małomiasteczkową w większości murowaną z cegły na zaprawie wapiennej. Domy mieszkalne w pierzejach Rynku i jego sąsiedztwie są piętrowe, w dalszej odległości od Rynku nawiązują do regionalnego budownictwa. Spotykane budynki drewniane - nieliczne już, nawiązują również do podobnych obiektów tradycyjnego budownictwa w regionie.

Ważnym czynnikiem oddziaływującym na ukształtowanie miejscowości jest przebieg szlaków komunikacyjnych, przechodzących przez teren osady. Główny szlak komunikacyjny o wczesnośredniowiecznej, a nawet starszej przeszłości, to droga prowadząca z północy od Szczekocin do Żarnowca, która w południowej jego części rozwidla się na trzy drogi prowadzące do Charsznicy i Miechowa (wschodnia), przez Chlinę do Wolbromia (południowa) i w górę rzeki Pilica do miejscowości Pilica (zachodnia).

 

HISTORIA

Żarnowiec pierwotnie funkcjonował na terenach obecnej wsi Łany Wielkie (w sąsiedztwie kościoła św. Wojciecha).

1098r. według podań Długosza w Żarnowcu zatrzymał się wraz ze swoim dworem Książe Władysław, a w pobliżu rozbiło swój obóz wojsko pod dowództwem Bolesława i Zbigniewa, idące z Wrocławia na Mazowsze.

W latach trzydziestych XIV wieku król Kazimierz nadał prawa miejskie Żarnowcowi, uczynił go murowanym i obronnym. Do wybudowanego zamku zesłał swą drugą żonę Adelajdę.

1356r. Henryk II, landgraf heski zabiera z zamku żarnowieckiego, swą córkę Adelajdę, żonę Kazimierza Wielkiego, którą król tu uwięził.

1365r.,1366r. w listopadzie 1368r. oraz 1369r. w Żarnowcu przebywał król Kazimierz Wielki.

1375r. w Żarnowcu odbyły się sądy ziemskie krakowskie.

1396r. król Władysław Jagiełło na prośbę mieszkańców odnawia przywileje nadane miastu przez Kazimierza Wielkiego.

1403r. w mieście Żarnowiec ufundowano szpital dla ubogich wraz z kaplicą.

05.08.1404r. w Żarnowcu przebywał król Władysław Jagiełło.

1407r. król Władysław Jagiełło nadał miastu Żarnowiec dwa trzydniowe jarmarki, jeden na dzień Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, drugi na dzień Podwyższenia Krzyża.

1413r., 1416r. w Żarnowcu przebywał król Władysław Jagiełło.

1418r. w Żarnowcu przejazdem przebywał król Władysław Jagiełło w drodze do Wielkopolski.

1421r. w Żarnowcu przejazdem był król Władysław Jagiełło w drodze z Krakowa na Ruś.

1423r. w Żarnowcu przejazdem przebywał król Władysław Jagiełło w drodze z Sandomierza do Krakowa na uroczystość Wniebowzięcia Panny Marii.

1424r. w Żarnowcu przejazdem był król Władysław Jagiełło w drodze z Wiślicy do Wielkopolski.

1424r. król Władysław Jagiełło na oprawę swej żony Zofii Holszańskiej, przeznaczył ziemie żarnowiecką wraz z radomską, sądecką, biecką i korczyńską

W połowie XVw. miasto posiadało kościół parafialny murowany, pod wezwaniem Narodzenia Panny Marii. Cześć łanów miejskich dawała dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie wartości 4 grzywien, a część klasztorowi w Imbramowicach. Łany Królewskie w Żarnowcu Starym (Łany Wielkie) dawały w połowie dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie, a w połowie kościołowi w Żarnowcu.

1524r. pożar miasta, ocalał szpital dla ubogich wraz z kościółkiem św. Krzyża.

1525r. miasto otrzymało od Zygmunta I Starego przywilej zwalniający mieszczan: od podatków skarbowych na okres 12 lat, od obowiązku wysyłania na wyprawy wojenne wozu z bronią i żywnością na okres 6 lat, od podwód na 2 lata.

1528r. w Żarnowcu urodził się słynny kaznodzieja i teolog kalwiński Grzegorz Koszarski, nazywany Grzegorzem z Żarnowca. Odbudowano w stylu gotyckim murowany kościół spalony w 1524r., wraz z klasycystyczną dzwonnicą kościelną.

1540r. Zygmunt I Stary nadaje miastu prawo propinacji, czyli produkcji i sprzedaży alkoholu.

1564r. lustracja podaje 19,5 łanów miejskich 156 domów ”z każdego płacą po groszu i tyleż od 100 ogrodów, ze kolodiis (stodół) 6 per 1 grosz, ze wszystkich czynszów wójt pobiera 6-ty grosz, kto rzeź bije, a jest ich 8 płaci groszy 24 i po 2 kamienie łoju, kto szynkuje płaci grosz od wiechy, komornicy płacą po denarów 15, młynów 4, blech i łaźnia należą do wójta”.

1569r. podczas lustracji spisano 196 domów „prócz pustych placów”, 30 rzeźników, 18 szewców, 10 piekarzy, 6 prasołów, 49 piwowarów, 12 wódkę palących. Istniejący zamek to: „kamienica wielka która spustoszała, tak iż ieno mury stoią, mieszkania żadnego niema i zwierzchu nienakryta”.

W trzeciej ćwierci XVIw. miasto posiadało 10,5 łana, 4 młyny, folusz i łaźnię.

1660r. lustracja podaje, że starostwo niegrodowe Żarnowiec składa się z miasta Żarnowiec i wsi: Koryczany, Kąpiele, Łany Wielkie i Łany Małe, Gorzków, Otola, Zendowice, Przybysławice oraz dzierżawy Jeziorowice i Małoszyce.

Od końca XVIIw. datuje się upadek miasta, które po zniszczeniach dokonanych w czasie potopu szwedzkiego miało w 1662 r. tylko 80 domów i 550 mieszkańców.

1700r. August II nadał miastu dwa nowe jarmarki: jeden na Nowy Rok, drugi na dzień św. Jana oraz dwa dni targowe – w niedzielę i środę.

1765r. według lustracji w Żarnowcu istnieje „zamek murowany porządnie pod gontami, rynny blaszane, okna drzwi i piece dobre, oficyny i stajnie murowane, obwiedziony kanałem w koło i sztachetami, most ze zwodem przy którym kurdegardy 2 murowane”. Lustracja podaje również wysokość „czynszu od synagogi in recoguitionem protekcyi JW Starosty zł 529 gr 20, Żydzi rzeźnicy zł 23 gr 6, denarów 12 garcowego od tychże zł 3000, szynku wina i miodu za kontraktem zł 900”.

1771r. starostą żarnowieckim był Hieronim Koniecpolski koniuszy koronny, który opłacał kwarty w wysokości złp 4769 gr 22.

1773-75r. na sejmie Stany Rzeczpospolitej zapewniły przez oddzielną konstytucję, dożywocie ze starostwa żarnowieckiego Franciszkowi ks. Sułkowskiemu, generałowi lejtanowi wojsk koronnych.

1775r. pożar zamku żarnowieckiego.

1789r. według lustracji Żarnowiec to „starostwo niegrodowe w possessyi JW Piotra Ożarowskiego kasztelana wojnickiego od 1785r. zamek z kamienia i cegły murowany, w 1775r. pogorzał, mury porysowane z gruntu przestawienia potrzebują, oficyny murowane gontem pobite, w których pokojów ośm, garderóbek dwie, spiżarnia i kuchnia, stajnia murowana wozownia takóż; zamek z temi budynkami kanałem w koło kwadratowym opasany lecz już te kanały częścią pozałaziły potrzebują szlamowania; ratusz wielki gontem pobity; summa ogólna starostwa złp 27 012 gr 13”.

1791r. w Żarnowcu Żydzi stanowili ponad 1/3 mieszkańców, mieli tu własną synagogę kahał i szkołę.

1816r. kolejny wielki pożar miasta.

1817r. spłonął szpital dla ubogich i kaplica św. Krzyża ocalałe z wcześniejszego pożaru.

1839r. odnowiono kościół parafialny, który „ma pięć ołtarzy, ambonę starożytną, chrzcielnicę marmurową i sześć nagrobków, z których najdawniejszy Katarzyny Masłomiąckiej, żony Jana z Popław Popławskiego starosty żarnowieckiego, zmarłej w 1611 r”.

1870r. komitet urządzający zmienia status miejscowości na osadę, a od jej terytorium odłącza obszar dawnego przedmieścia Zabrodzie, nadając mu status wsi.

1895r. Żarnowiec posiada kościół parafialny murowany, przytułek dla ubogich, szkołę początkową, urząd pocztowy, urząd gminy, dwa młyny wodne, tartak, browar, cegielnię i przeszło 2000 mieszkańców.

1988r. miejscowość Żarnowiec liczy 320 domów.

Za czasów Królestwa Polskiego Żarnowiec był siedzibą starostwa niegrodowego, podzielonego na dwie jednostki ekonomiczne: Dobra Narodowe Żarnowiec w skład których oprócz Żarnowca wchodziły wsie Zabrodzie, Koryczany, Łany Wielkie i Małe oraz Dobra Narodowe Małoszyce z wioskami Małoszyce, Otola i Jeziorowice. Oprócz tych wyżej wymienionych dóbr powstały jeszcze donacje Chlina i Jeziorowice. Dominowała tu funkcja rolnicza zarówno zespołów osadniczych jak i Żarnowca, jako centrum administracyjne.

Do XIX wieku obok gospodarstw chłopskich istniały tu również gospodarstwa folwarczne, ulegające stopniowo parcelacji. Ostatnie większe własności ziemskie, uległy parcelacji po II wojnie światowej w ramach reformy rolnej.

W przeszłości w zespołach osadniczych obok rolnictwa funkcjonowały również podstawowe przemysły, związane z rolnictwem i produkcja wiejską: młynarstwo, kowalstwo, a także gorzelnictwo i karczmarstwo. Po II wojnie światowej układy te uległy dużym zmianom, a przemysły wiejskie głównie prywatne zostały zlikwidowane.

Obecnie Żarnowiec niezmiennie od średniowiecza stanowi siedzibę władz administracyjnych, gdzie skupiają się urzędy i wyspecjalizowane instytucje obsługujące cały teren gminy, wchodzącej w skład powiatu zawierciańskiego w województwie śląskim.

 

 

Kościół - 1

Folwark / dwór - 1

Młyn – 4

Karczma – 13

Rzemieślnicy – 133

Obiekty użytku publ. – 1

Obiekty państwowe – 1

Blech

Łaźnia

Szpital

Komora celna

 

Kościół – 1

Szkoła - 1

Folwark – 1

Wyszynk alkoholu, wiechy - 15

Młyn – 2

Tartak - 1

Browar – 2

Inne obiekty przemysłowe – 14

Rzemieślnicy – 1

Ratusz

Synagoga

Poczta

Cegielnia

Urząd gminy