Ogólna charakterystyka Gminy Żarnowiec
Zakres terytorialny
Gmina Żarnowiec jest najdalej na północny – wschód wysuniętym terytorium powiatu zawierciańskiego w województwie śląskim, na granicy z powiatem jędrzejowskim w województwie świętokrzyskim. W skład gminy wchodzą zespoły osadnicze takie jak Chlina i Udórz leżące na południe i południowy – zachód od centrum, wsie Zabrodzie i Koryczany na wschodzie, Łany Średnie i Wielkie na północ, Łany Małe i Wola Libertowska na północny – zachód oraz wsie Otola, Otola Mała, Brzeziny, Małoszyce i Jeziorowice leżące w kierunku północno – zachodnim, które są najdalej oddalone od centrum Żarnowca.
Charakterystyka ogólna badanego terenu
Położenie fizycznogeograficzne.
Gmina Żarnowiec położona jest na styku Wyżyny Śląsko-Krakowskiej i Wyżyny Małopolskiej.
Częścią Wyżyny Śląsko-Krakowskiej jest Wyżyna Krakowsko-Częstochowska. Ta z kolei dzieli się na mniejsze regiony, m.in. Wyżynę Częstochowską, której fragmentem jest zachodnia części gminy (okolice Udorza).
Pozostały obszar leży w obrębie Wyżyny Małopolskiej. Częściami składowymi tego regionu są Wyżyna Przedborska i Niecka Nidziańska. Północne obszary gminy położone są w obrębie Progu Lelowa i Niecki Włoszczowskiej - będących częścią Wyżyny Przedborskiej. Natomiast południowa i wschodnia część gminy jest fragmentem Wyżyny Miechowskiej, stanowiącej część Niecki Nidziańskiej. Należy tutaj dodać, że podział geograficzny nieco różni się od nazewnictwa geologicznego. Z punktu widzenia geologii obszary przedstawione powyżej jako Niecka Nidziańska i Wyżyna Przedborska to tereny składające się na strukturę nazywaną Niecką Nidziańską i dlatego cały ten obszar często figuruje pod tą nazwą.
Podział na mezoregiony wg J. Kondrackiego (Geografia Regionalna Polski 2002 r.).
Rzeźba terenu.
Obszar gminy Żarnowiec jest terenem pagórkowatym, w części północnej przybierając charakter równinny. Całość jest poprzecinana dolinami Pilicy i jej dopływów. Na takie ukształtowanie się powierzchni miało wpływ wiele wydarzeń geologicznych.
W górnej jurze (ok. 150 -135 mln lat temu) istniało tu ciepłe morze, w którym osadzały się różne odmiany wapieni. Dziś osady te budują wzniesienia z charakterystycznymi skałkami w okolicach Udorza.
W górnej kredzie (ok. 100 – 65 mln lat temu) jeden z kolejnych zalewów ciepłego morza pozostawił po sobie osady morskie w postaci wapieni opoki i margli. Osady te budują dziś dosyć płaskie wzniesienia na obszarze Wyżyny Małopolskiej.
Na początku paleogenu (65 - 23 mln lat temu), w wyniku alpejskich ruchów górotwórczych, zaczęły powstawać Karpaty. Nacisk tworzących się gór spowodował popękanie skał budujących wyżyny i ich wypiętrzanie bądź zapadanie się. Nastąpiło wówczas pionowe przesuwanie się całych warstw skalnych. Na zachodzie zaczęły one stopniowo wynurzać się – jest to monoklina tworzona przez skały jurajskie. Natomiast na wschodzie omawianego obszaru warstwy skalne tworzą kształt podobny do poukładanych na sobie misach – jest to niecka zbudowana przez skały z okresu kredy. W tym czasie również zaczęło tworzyć się lokalne obniżenie tektoniczne na linii dzisiejszych miejscowości Pilica – Żarnowiec, obecnie stanowiące fragment doliny rzeki Pilicy. W tym okresie rozpoczął się również proces silnego niszczenia powierzchni, co spowodowało przetrwanie warstw wapieni jurajskich wyłącznie w zachodniej części. Wskutek różnicy odporności skał na niszczenie, w mniej odpornych warstwach skał zaczęły powstawać szerokie płaskie obniżenia. Te ułożone równolegle do przebiegu warstw skalnych doliny noszą nazwę subsekwentnych. Do dolin tych zaliczyć można odcinek doliny Pilicy od Żarnowca do Małoszyc, odcinek doliny Żebrówki od Otoli do Jeziorowic, dolinę Uniejówki. Ponad tymi dolinami wznoszą się od wschodu wzniesienia zbudowane ze skał odporniejszych na niszczenie, tzw. progi strukturalne. Charakteryzują się one tym, że od strony dolin subsekwentnych są dosyć strome, natomiast od przeciwnej strony (tzw. zaproży) widoczne są w postaci płaskich wzniesień. Do progów strukturalnych należy zaliczyć ciąg wzniesień na wschód od Zabrodzia i Łan Wielkich oraz wzniesienia na wschód od Otoli i Jeziorowic.
W starszej części neogenu (od 23 mln lat) ciepły i wilgotny klimat sprzyjał rozwojowi rzeźby krasowej (rozpuszczaniu skał, m.in. wapieni i margli, przez wodę zawierającą CO2). Rozpoczął się proces powstawania m.in. jaskiń, skałek (np. okolice Udorza).
Późniejsza część neogenu – plejstocen (1,8 mln – 12 tys. lat temu) przyniosła silne oziębienie klimatu, które przyniosły kilkukrotne zlodowacenia półkuli północnej. Na obszar dzisiejszej gminy Żarnowiec dotarło zlodowacenie krakowskie (południowopolskie, Mindel; 480 – 430 tys. lat temu). Pozostawiło ono w dnie dolin Pilicy i Uniejówki niewielkie ilości glin i piasków polodowcowych. Osady te spowodowały złagodzenie ukształtowania tych dolin. W czasie zlodowacenia środkowopolskiego (Riss) lądolód, podczas pierwszego nasunięcia (stadiał Odry; 300 – 230 tys. lat temu), dotarł na północ od wyżyn. Podczas wytapiania się lądolodu rzeki z niego wypływające naniosły w obniżenia wyżyn pokrywę osadów, tworzących równiny piaszczysto-żwirowe (tzw. sandry). Występują one na północ od Łan Wielkich i Łan Średnich. Z reguły na takich osadach tworzą się bardzo słabe gleby bielicowe, które są mało przydatne dla rolnictwa, a sprzyjają gospodarce leśnej. Stąd północna część gminy Żarnowiec zajęta jest głównie przez kompleksy leśne. Pod koniec okresu zlodowaceń z osadów lodowcowych na innych terenach wywiana została znaczna ilość pyłu. Osadzał się on m.in. na wyżynach, tworząc gliniaste pokrywy lessowe. Osady lessowe pokrywają znaczną część obszaru pomiędzy Żarnowcem i Chliną, a także występują w okolicach Koryczan. Tworzą bardzo żyzne gleby, stąd ich intensywne użytkowanie na tych obszarach.
Współcześnie w holocenie (od 12 tys. lat) głównym procesem jest spłukiwanie skał osadowych z wyższych partii terenu i nanoszenie ich cząstek w obniżenia terenu. Szczególnie duża erozja zachodzi w obrębie pokrywy lessowej, która jest mało odporna na tego typu procesy. Znaczna część tych osadów jest znoszona do nieckowatych dolinek. Dużą rolę odgrywa tu człowiek poprzez intensywnie użytkowanie tych obszarów. Prowadzi to między innymi do szybszego rozwoju sieci wąwozów, np. w okolicach Chliny. Na osadach naniesionych przez wody rzek Pilicy, Uniejówki i Żebrówki wytworzyły się mady, torfy i gleby mułowo – torfowe. Z uwagi na wysoki poziom wód gruntowych ich sposób użytkowania spowodował, że w krajobrazie widoczne są one w postaci towarzyszących korytom rzecznym płaskich rozległych łąk.
Wody powierzchniowe
Główną rzeką obszaru gminy Żarnowiec jest Pilica, która wypływa z terenów wsi Wola Kocikowa (poza obszarem gminy) ze źródeł położonych na wysokości 398 m n.p.m. Do Żarnowca rzeka płynie na wschód doliną o szerokim płaskim dnie i stromych zboczach. W Żarnowcu przyjmuje płynącą z południa rzekę Uniejówkę i zmienia bieg na północ, kierując się ku granicy obszaru gminy opuszczając go koło wsi Małoszyce.
W południowo – zachodniej części obszaru gminy do Pilicy wpadają dwa niewielkie cieki – Udorka, płynąca przez tereny wsi Udórz, głębokim korytem o stromych brzegach i bezimienna struga płynąca doliną pomiędzy zespołami zabudowy Chliny Dolnej i Górnej. Cieki te łączą się w jeden w północnej części terytorium wsi i do Pilicy wpływają jako jeden. Wzdłuż zachodnich granic gminy przez wieś Otola i Jeziorowice (na pograniczu Progu Lelowskiego i Niecki Włoszczowskiej) płynie w kierunku północnym niewielki ciek wodny o nazwie Żebrówka.
W północnej części terytorium wsi Udórz przy granicy z wsią Wola Libertowska, położone są jedne na całym obszarze, większe zbiorniki wód stojących. Są to zagospodarowane stawy rybne.
Na obszarze gminy zmeliorowane i odwodnione zostały znaczne obszary dawniej podmokłych łąk i terenów bagiennych, położonych w dolinach rzeki Pilicy i Uniejówki, na wschód i na zachód od Żarnowca.
Klimat
Swobodna cyrkulacja mas powietrza nad terenami należącymi do gminy Żarnowiec – oceanicznego, kontynentalnego, podzwrotnikowego i arktycznego – sprawia, że stosunki klimatyczne są bardziej zależne od czynników cyrkulacyjnych niż słonecznych, powodując dużą zmienność i nieregularność stanów pogody. Rejon ten charakteryzuje się ostrymi zimami, bardzo upalnymi latami i licznie występującymi wiosennymi przymrozkami.
Szata roślinna
Większość terenu gminy Żarnowiec jest przeznaczona pod uprawy i użytkowana rolniczo,prawie w 20% powierzchni gminy. Lasy, które w przeszłości (w czasach prehistorycznych) zajmowały większość powierzchni, zajmują obecnie niewielki jej procent. Największy obszar zalesiony to północno – wschodnie obszary wsi Łany Wielkie, zachodnie tereny wsi Jeziorowic, położone od rzeki Żebrówki na wschód, aż po granice terytorium na zachodzie. Niewielki obszar leśny położony jest również, na wschodniej części terenów wsi Koryczany, północnej i południowej części wsi Brzeziny i południowo – zachodniej części wsi Udórz. Struktura tych lasów to głównie, drzewa iglaste z przewagą sosny, rzadko jodły, świerka i modrzewia.
Łęgi nadrzeczne na całym obszarze opracowania to nieliczne już obecnie skupiska olchy czarnej, jawora, klonu zwyczajnego, jesionu oraz wierzby.
Na uwagę zasługuje i wymaga odrębnego potraktowania skupisko różnorodnych drzew na terenie dawnego parku dworskiego w Udorzu. Spotyka się tam egzotyczne, nie występujące w naturalnym środowisku gatunki.
Pojedyncze, w większości stare drzewa liściaste spotyka się w wiejskich zespołach osadniczych. Wymieszane na siedliskach ze starymi, wysokopiennymi drzewami owocowymi, są typowym elementem krajobrazu wiejskiego i ozdobą starych siedlisk i zespołów osadniczych.
Naturalne elementy szaty roślinnej, zachowane bez większych zmian:
- w granicach Żarnowca – łąki i łęgi nadrzeczne,
- w granicach Brzezin – dolina rzeki Pilicy i łęgi nadrzeczne,
- w granicach Chliny – dolina dopływu Udorki, leżąca pomiędzy Chliną Dolną i Górną,
- w granicach Jeziorowic – łąki i łęgi nadrzeczne, dolina rzeki Żebrówki,
- w granicach Koryczany – łąki i łęgi nadrzeczne w zachodniej części terytorium, dolina Pilicy,
- w granicach Łanów - łąki i łęgi nadrzeczne oraz dolina rzeki Pilicy,
- w granicach Małoszyc - łąki i łęgi nadrzeczne oraz dolina rzeki Pilicy,
- w granicach Otoli - łąki i łęgi nadrzeczne oraz dolina rzeki Żebrówki,
- w granicach Udorza – dolina rzeki Udorki, stawy podworskie, łęgi nadrzeczne na północ od drogi Żarnowiec – Pilica, po północną granicę wsi,
- w granicach Woli Libertowskiej – łąki nadrzeczne, pomiędzy północnym a południowym skupiskiem zabudowy,
- w granicach Zabrodzia – łąki i łęgi nadrzeczne dopływu Uniejówki na południowy – zachód od pasma zabudowy.
Ogólna historia badanego terenu na tle jego przynależności administracyjno –terytorialnej
IX w. – tereny obecnej gminy Żarnowiec wchodzą w skład państwa Wiślan funkcjonującego wówczas na terenach dzisiejszej południowej części Polski,
X w. – wraz z powstaniem państwa Mieszka I Ziemia Żarnowiecka wchodzi w skład Małopolski, jako jej teren przygraniczny,
XII w. – za Bolesława Krzywoustego Ziemia Żarnowiecka wchodzi w skład ziemi krakowskiej i dzielnicy senioralnej,
2 poł. XIV w. – za Kazimierza Wielkiego starą organizację terytorialną – kasztelanię - zastąpiono powiatami sądowymi, gdzie początkowo Ziemia Żarnowiecka wchodzi w skład utworzonego wówczas powiatu żarnowieckiego, a po jego likwidacji znajduje się w powiecie ksiąskim,
1795 r. - w wyniku rozbioru Polski znajduję się w granicach zaboru austriackiego, a następnie przechodzi w granice zaboru rosyjskiego,
1809 r. – po utworzeniu Księstwa Warszawskiego wchodzi w skład departamentu krakowskiego, powiatu olkuskiego,
Najnowsze aktualności
